تعريف تعزير و اقسام آن

2-2-1-1- تعريف تعزير

2-2-1-1-1- تعريف لغوي

لغت تعزير از اضداد به شمار مي آيد و معاني مختلفي براي آن ذكر شده است.

تعزير در اصل به معني جلوگيري و باز داشتن است. لذا تاديبي كه به صورت كمتر از حد باشد تعزير ناميده مي شود چرا كه باعث عدم بازداشتن مجرم از تكرار جرم مي‌گردد.

راغب اصفهاني تعزير را به معناي نفرت و ياري نمودن گرفته است.

همان گونه كه ذكر شد با عنايت به اينكه لغت تغزير از اضداد به شمار آمده معاني مختلفي براي آن ذكر شده است، اما در مجموعه مي‌توان بيش از دوازده معني براي آن عنوان نمود از جمله:‌ 1) منع كردن، 2) باز داشتن، 3) سرزنش كردن، 4) تاديب كردن، 5) تعظيم كردن، 6) نصرت و ياري نمودن، 7) گرامي داشتن، 8) بزرگ داشتن، 9) زدن، 10) كمك كردن، 11) زيان رساندن، 12) به درد آوردن

2-2-1-1-2- تعريف اصطلاحي

مرحوم آيت الله خويي در مباني تكمله المنهاج در اين خصوص مي‌فرمايد:

هر كس مرتكب فعل حرامي شود يا واجب الهي را با علم و عمل ترك كند،‌ حاكم او را آنطور كه مصلحت ببيند تعزير مي‌كند. اين نظر مشهور است و خلافي در آن نيست زيرا:

اولاً: حضرت علي (ع) در موارد مختلفي عمل به تعزير كرده است. ثانياً: اسلام ديني است كه به حفظ نظام مادي و معنوي و اجراي احكام كوشا است و اين امر مقتضي است كه حاكم هر كس را كه مخالف نظام باشد تعزير كند.

ثالثاً: نصوص خاص دلالت بر جواز تعزير بوسيلة حاكم دارد.»[1]

امام خميني در كتاب تحرير الوسيله در اين باره مي‌‌‍‌فرمايد:

«هر كسي يكي از واجبات را ترك كند يا يكي از محرمات را مرتكب شود بر امام يا نايب اوست كه او را به كيفر تعزير برساند به شرط اينكه ترك واجب و فعل حرام، از گناهان كبيره باشد».[2]

دكتر گلدوزيان نيز در اينباره در كتاب بايسته‌اي حقوق جزاي عمومي مي‌نويسد: «تعزير تاديب با عقوبتي است كه نوع و ميزان آن در شرع تعيين نشده و به نظر حاكم واگذار شده است از قبيل حبس و جزاي نقدي و شلاق كه ميزان شلاق بايستي كمتر از حد باشد.» [3]

با نگاهي به تعريف ارائه شده از سوي دكتر گلدوزيان كه منعبث از مادة 16 قانون مجازات اسلامي مي‌باشد به چند نكته پي خواهيم برد:

1) تعيين تعزير به نظر حاكم است كه به نظر مي رسد در اين قسمت قانونگذار به تعريف فقهي تعزير نظر داشته است و اختيار قاضي در تعيين تعزير با قانون مجازات اسلامي در بخش تعزيرات محدود شده است.

2) با توجه به كلمه از قبيلي مشخص مي‌شود كه انواع تعزيزات، تنها به حبس و شلاق و جزاي نقدي محدود نمي‌باشد بلكه امور ديگري نيز ممكن است تعزير به حساب آيند. چنانكه قانونگذار در مادة 43 همين قانون، وعظ و تهديد را نيز در شمار كيفرهاي تعزيري به حساب آورده است.

3) از مفهوم قسمت اخير ماده روشن مي‌شود كه در تعزيرات تنها شلاق بايستي كمتر از حد باشد.

2-2-1-2- اقسام تعزير از نظر قانونگذار

قانونگذار اسلامي در مادة 16 قانون مجازات بيان مي دارد: «تعزير، تاديب يا عقوبتي است كه نوع و مقدار آن در شرع تعيين نشده است و به نظر حاكم واگذار شده است از قبيل حبس و جزاي نقدي و شلاق كه ميزان شلاق بايستي از مقدار حد كمتر باشد.»

چنانچه قبلاً گفته شد در اين ماده با توجه به كلمة «از قبيل» مشخص مي‌شود كه انواع تعزيرات تنها به حبس و جزاي نقدي و شلاق محدود نمي‌شود بلكه امور ديگري نيز ممكن است تعزير به حساب آيند.

دليل اين امر را مي‌توان در ماده 42 قانون مجازات اسلامي عنوان نمود  آنجا كه بيان مي دارد:

«اشخاص ذيل معاون جرم محسوب و با توجه به شرايط و امكانات خاطي و دفعات و مراتب جرم و تاديب از وعظ و تهديد و درجات تعزير، تعزير مي شوند». كه در اين ماده قانونگذار وعظ و تهديد را هم در شمار كيفرهاي تعزيري به حساب آورده است. در نهايت از مواد مذكور استفاده مي‌شود كه اقسام تعزير عبارتند از: حبس، جزاي نقدي،‌ شلاق، وعظ و تهديد و مانند آن و چه بسا با گذشت زمان برخي از مصاديق تعزير جاي خود را به تعزيرات جديدي بدهد.

2-2-1-3- تأثير توبه در سقوط مجازات‌هاي تعزيري

يكي از سوالاتي  كه در ذهن ممكن است در باب تعزيرات نقش بندد،‌ كيفيت توبه در تعزيرات است. فروض مختلفي ممكن است در اينجا وجود داشته باشد كه تحقق توبه در هر يك از آنها متفاوت است؛ اگر معايب و جرم تعزيري،‌ منجر به ايجاد حق الناسي نشود مثل فوت نماز و روزه، توبه با پشيماني و عزم بر عدم بازگشت به گناه و قضاهاي مافات محقق مي‌شود و اگر در مورد تعزير حق الناسي هم وجود داشته باشد مثل اكل ربا، اختلاس، سرقت به كمتر از نصاب و . . .  تحقق توبه منوط به پشيماني؛ عزم بر عدم بازگشت و اداي حق مالي به صاحب مال است.

اگر حق الناسي ناشي از غيبت از ديگران باشد، توبه با ندم،‌ عزم بر عدم بازگشت به گناه و استحلال از صاحب حق (در صورت امكان) ممكن خواهد بود و اگر حلاليت طلبي ممكن نباشد بايد استغفار كند.

در باب سقوط تعزير بوسيله توبه بايد اذعان كرد: اگر كسي كه مستحق تعزير است قبل از قيام بينه توبه كند تعزير مانند حد از وي ساقط مي‌‌شود و اولويت بر اين حكم دلالت دارد چرا كه تعزير مجازاتي اخف از حد است و اگر بعد از قيام بنيه توبه كند حاكم مخير است كه او را عفو كند كما اينكه در صورت اقرار مطلقاً عفو تائب به نظر حاكم بستگي دارد.

2-2-1-4- بررسي فقهي تاثير توبه

در متون فقهي عناوين مشهور جرايم تعزيري قابل شناسايي در مصاديقي چون مرتد، ساب النبي، آكل الربا، مكتسل الصلوه و . . . .  مي‌باشند. لذا به بررسي هر يك از مصاديق بصورت مجزا مي‌پردازيم.

2-2-1-4-1- مرتد

مرتد كسي است كه كفرش مسبوق به اسلام باشد. مرتد بر دو نوع است يا فطري است يا ملي. در تعريف مرتد فطري گفته شده است كسيكه بعد از تولدش بر اسلام كافر شود يعني يكي از والدين وي مسلمان باشد ولي مرتد ملي فردي است كه از كفر برگردد.

قول مشهور فقها اين است كه مرتد فطري اگر مرد باشد توبه‌اش پذيرفته نمي‌شود و قتل او واجب مي‌گردد زوجه‌اش بايد عده وفات نگه دارد و اموالش به ورثه‌اش منتقل مي‌‌شود.

اما چنانچه مرتد ملي باشد توبه داده شود و چنانچه از توبه امتناع كرد به قتل مي‌رسد . در اينكه مدت لازم براي استتابه مرتد ملي چقدر است شهيد مي گويد: «فيستتاب ثلاثه ايام» كه اين نظر بسياري از فقهاي اماميه است.

در مورد زن مرتد،‌ اجماع محصل و منقول و نصوص متعدد دلالت دارند كه زن مرتد كشته نمي‌‌شود بلكه توبه داده مي‌شود اگر توبه كرد كه آزاد مي‌شود و الاحبس دائم مي‌شود و در اوقات نماز تازيانه‌ زده مي‌‌شود.

2-2-1-4-2- ساب النبي

از منفردات اماميه اين است كه ساب النبي چه مسلمان باشد و چه كافر فوراً كشته مي‌شود. لكن فقهاي عامه در اين نظر با شيعه مخالفند. ابوحنيفه معتقد است : كسيكه ساب النبي كند اگر مسلمان باشد مرتد است و اگر كافر باشد تعزير مي شود ولي كشته نمي شود.

مادة‌513 قانون مجازات اسلامي نيز به تبعيت از فقه اماميه مي گويد: « هر كس به مقدمات اسلام و يا هر يك از انبياي عظام يا ائمه طاهرين يا حضرت صديقه طاهره اهانت نمايد اگر مشمول حكم ساب النبي باشد اعدام مي‌شود و در غير اين صورت به حبس از يك سال تا پنج سال محكوم خواهد شد.